İslam baxışında ailə təməllərini sarsıdan amillər (1)
01 Dekabr 2022 - 14:01
PhD. Əfzələddin Rəhimli
İlahiyyat üzrə Fəlsəfə elmləri doktoru,
Ailə müşaviri, Həyat koçu
Giriş
Ailə də, bütün dəyərli quruluşlar kimi müxtəlif təhlükələr və fəlakətlərlə üzləşir. Bu təhlükələr ailə quruluşunun sağlamlığını, möhkəmliyini və istiqrarını təhdid edir. Dinimizin böyük rəhbərləri (Peyğəmbər (s) və Əhli-beyt (ə) ), ailə sisteminin davamlılığının amillərini bəyan etməklə yanaşı, belə afətlərin qarşısını almaq üçün olduqca mühüm və dəyərli tövsiyələr örtaya qoymuşlar.
Diqqət etmək lazımdır ki, bu tövsiyələrin çoxu, ailə quruluşunun dağılmasının amilləri haqda olan xüsusi araşdırmalarla sıx bağlıdır. Geniş formalı xüsusi tədqiqatlar, statistikalar və ictimaiyyatşünaslığı özündə cəmləyən bu araşdırmalar, əsl həqiqətdə, cəmiyyətlərin mədəni məsuliyyətini öz öhdəsinə almış şəxslər üçün uca səslə həyacan siqnalı çalır. Unutmaq olmaz ki, bu təhlükə, hətta əsil-nəcabətli və dindar ailələri də, təhdid edir. Buna görə də, İslam dininin bu zəminədə bəyan etdiyi tövsiyələrlə tanış olmaq, xüsusilə də, dindar ailələr üçün daha da əlverişlidir. Bu göstərişlər, üçüncü fəsildə qeyd olunduğu kimi, üç qrupa bölünür: Ümumi təhlükələr, kişinin yaratdığı problemlər və qadının yaratdığı problemlər.
a. Ümumi təhlükələr
Burada söhbət açacağımız təhlükələr, demək olar ki, kişi ya qadının rəftarlarından qaynaqlanmır. Ata-ana və başqa şəxslərin düzgün olmayan davranışları nəticəsində meydana çıxır. Amma bəzən ər-arvad da, bu afətlərin yaranmasında müəyyən qədər rol oynaya bilər. Bu təhlükələr aşağıdakılardan ibarətdir:
1- Məcburi evlilik
Möhkəm ailə təməllərinin qoyulmasında ən mühüm amil, qız və oğlanın öz gələcək həyat yoldaşlarını seçməkdə azad olmaları, həmçinin bu barədə heç bir məcburiyyətin olamamasıdır. Allahın rəsulundan (ə) rəvayət olunan bu hədis də, elə ər-arvadın ünsiyyət qurmaları və ixtilafa düçar olmalmarının psixoloji amillərinə işarə edir: "Ruhlar, sanki hazırlanmış (təlim keçmiş) qoşunlar kimidir. Onların hansı digəri ilə (öncədən) tanış olmuş olsa, ünsiyyət tutar. Olmasa isə ünsiyyət tutmaz və aralarında ixtilaf yaranar."[1]
Elə buna görə də, məcburi evlilik uzunömürlü olmaz. Koleyni yazır ki; İbn Əbu Yəfur adlı bir şəxs, İmam Sadiqdən (ə) soruşur: Mən bir qadınla ailə qurmaq istəyirəm, amma valideynlərim başqa birsi ilə evlənməyimi istəyirlər.
İmam Sadiq (ə) buyurdu: "Ata-ananın istədiyi şəxslə deyil, sevdiyin şəxslə evlən."[2]
Cabir ibn Abdullah Ənsarinin nəql etdiyi başqa bir rəvayətdə isə oxuyuruq ki; bir kişi Peyğənbərin (s) yanına gəlib, dedi: Ey Allahın rəsulu! Mənim himayəmdə bir yetim qız var. Ona iki nəfər elçi gəlib. Biri varlı, o biri isə kasıbdır. Bir qızın varılya ərə vermək niyyətindəyik. Amma o, kasıbla evlənmək istəyir. (Nə edək?)
Allahın elçisi (s) buyurdu: "Bir-birilərinə könül vermiş iki aşıqın dərmanı, yalnız onların birlikdə ailə qurmasıdır."[3]
Bu rəvayətdə, Allahın elçisi (s) hər iki tərəfin (qız-oğlan) gələcək həyat yoldaşlarını seçməkdə azad olduqlarını açıq-aşkar bəyan edir. Həmçinin, var-dövlətin, iki çəxsin arasında mövcud olan məhəbbəti, sevgini əvəz etmədiyini vurğulayır.
İctimaiyyatşünaslar hələ qədim zamanlarda, məcburi evliliyi ailənin dağılma amillərindən və ailədaxili ixtilaflara bir səbəb kimi göstərmişlər. Bəziləri bu cür evlilikləri, valideynlərin öz qızlarını qul kimi satmasına bənzətmişlər.
Unutmaq lazım deyildir ki, ata-ananın öz övladlarına uyğun həyat yoldaşının seçimi haqda yol göstərməsi, olduqca zəruri və lazımdır. Cavanlar bilməlidirlər ki, ailə qurduqları zaman valideynlərinin məsləhətlərindən bəhrələnməyə ehtiyaclıdırlar. Hərçənd, son qərar onlara (evlənən şəxslərə) məxsusdur. Valideynləri deyil, məhz onlar öz gələcək ömür-gün yoldaşlarını seçməlidirlər!
2- Ağır mehriyyə
Mehryyənin (dinimizdə tövsiyə edilməsinə səbəb,) qadın-kişi əlaqələrinin tənzimlənməsi və onların bir-birilərinə daha çox bağlanmasına şərait yaradılmasından ibarətdir. Mehriyyə, yaranışda qadın və kişinin (gələcək həyatdakı) rolunun fəqli yöntəmlərdə icra olunacağı səbəbilə meydana çıxmışdır. Kişi hissiyyat və duyğularənda qadından zəifdir. Bu xüsusiyyət qadına daim kişinin arxasınca getməməyi və ona tez təslim olmamaq qüdrətini verir. Əksinə, kişini məcbur edir ki, qadına ehtiyaclı olduğunu izhar etsin və onun razılığını ələ gətirmək üçün çalışsın. Elə bu yöndə atdığı addımlardan biri də, onun razılığını cəlb etmək və ona hörmət əlaməti olaraq, hədiyyə verməkdən barətdir.
Mehriyyə, qadının həyası və iffəti ilə eyni bünövrəyə malikdir. Qadın fitri duyğularla anlayır ki, onun izzəti və şərəfi, özünü asanlıqla kişinin ixtiyarına verməməyi tələb edir. (Yəni bu dəyərli gövhərin məhəbbətini qazanmaq üçün kişi, malından keçməyi də, bacarmalıdır.) Qurani-kərim son dərəcə zəriflik və incəliklə buyurur: "Qadınlarınızın mehrlərini könül xoşluğuyla verin!"[4]
Bu qısa ayədə üç əsas nöktəyə diqqət çəkilir: Birinci, Mehriyyə "səduqə" adlandırılmışdır. "Səduqə" sözünün kökü, "sedq" kəliməsindən tutulmuşdur. Bu da, sədaqəti və (qadına qarşı olan) istəyin, meylin həqiqi olmasının nişanəsi deməkdir.
İkinci, "hunnə" şəxs əvzliyinin, "səduqat"a birləşdirilməsi, mehriyyənin birbaşa qadına aid olduğunu, ata-anasının deyil, onun malı olmasını yetirir. Deməli, mehriyyə, süd pulu deyildir.
Üçüncü, "nihlə" kəlməsi, mehriyyənin yalnız kişinin qadına verdiyi bir hədiyyə və bəxşiş olduğunu bəyan edir.
Ailələrin dağılma səbəblərini araşdırarkən diqqət edilməsi lazım olan məsələlərdən biri də, mehriyyənin miqdarının onun hikməti ilə ziddiyyət təşkil etməməsidir. Əgər belə olmazsa, deməli, ailə möhkəm bünövrə üzərində qurulmamışdır.[5]
Mehriyyə, alver və girov məqsədli deyil, həqiqətən də, hədiyyə ünvanını zehində yarada bilmək qabiliyyətinə malik olan formada həyata keçirilməlidir. Elə buna görə də, hədislərimizdə mehriyyənin ağırlığı, qadının bədbəxtliyi, amma yüngüllüyü isə onun bərəkəti kimi ifadə olunmuşdur. Allahın elçisi (s) buyurur: "Ən yaxşı mehriyyə, ən yüngülüdür."[6]
Başqa bir hədisdə oxuyuruq: "Qadınların mehriyyəsini təyin etdikdə ifrata varmayın, çünki onlar ilahinin (rəhmət) yağışıdır."[7]
Həmçinin, mehriyyənin agır olmasının, ailədə kin və düşmənçiliyə gətirib çıxaracağı buyurulur: "Mehriyyənin miqdarını yüngül edin, çünki kişi qadının mehriyyəsini ödəsə də, (buna gərə) qəlbində ona kin saxlayar."[8]
Başqa bir hədisdə buyurulur: "Mehriyyələrin miqdarını çoxaltmayın. Çünki bu, düşmənçiliyə səbəb olar."[9]
3- Qeyri-səmimi evlilik
Kitabın əvvəlində işarə olundu ki, ailə qurmağın üsullarında ilkin şərt, bu yöndə düzgün və səmimi niyyətin olmasıdır. Elə bu səbəbdən də, nəsli çoxaltmaq, lovğalanmaq, şöhrətpərəstlik, həyat yoldaşının sərvəti və yaxud da, ailəsinin şan-şöhrətinə xatir evlənmək, dinimizdə dəyərsiz sayılmış, tənqid olunmuşdur.
Diqqət etmək lazımdır ki, bu mələyə riayət etməmək ailə quruluşunun möhkəmliyinə zərbə vurur və onun dağılmaına zəminə yaradır. Allahın elçisi (s) buyurur: "Qızlarınızı (qohumluq əlaqələrinin möhkəmləndirmək məqsədilə) yalnız qadınınızın qohumları[10] ilə evləndirməyin. Çünki bu iş, (qohumluq) əlaqələrinin kəsilməsinə səbəb olar."[11]
Həmçinin, rəvayət olunur ki; "Kim bir qadınla (yalnız tayfasının) gücünə xatir ailə qursa, Allah-təala yalnız onun miskinliyini çoxaldar. Kim bir qadınla zəginliyinə görə evlənsə, Allah-təala onun sərvətini azaldar. Hər kəs qadının tayfasının şöhrətinə görə evlənsə, Allah-təala onu xar edər. Hər kəs gözünü haramdan qorumaq, iffətini təmiz saxlamaq və qohumluq əlaqəsi yaratmaq xatirinə evlənsə, Allah-təala bu ər-arvada öz xeyir-bərəkətini əsirgəməz."[12]
İmam Sadiq (ə) bir rəvayətdə buyurur: "Kişi qadınla (yalnız) onun gözəlliyi və ya mal-dözləti xatirinə evlənsə, (Allah ona hamilik etməyib,) onu elə bu gözəlliyin və sərvətin öhdəsinə buraxar. Amma dininə, imanına görə onunla ailə həyatı qurarsa, Allah gözəllik və zənginliyi də ona qismət edər."[13]
Evlənərkən, hər iki tərəfin etik olmayan hədəfləri qarşıya məqsəd qoymaları, möhkəm və sağlam ailə quruluşunun ən əsas səbəblərini, saf, ülvi məhəbbəti və ailə müqəddəsliyini təhdid edən amildir. Elə buna görə də, bu bəlaya düçar olan ailələr daim dağılma təhlükəsi ilə üzləşir.
4- Yetkinlik yaşına (ağlı yetkinliyə) çatmayan şəxslərin evliliyi
İslami rəvayətlərdə valideynlərə övladları həddi-buluğa çatdığı zaman onları evləndirməyə zəminə yaratmaq tövsiyə olunurs və cavanlar iffətlərini qurumaq niyyətilə, mümkün qədər tez ailə qurmağa təşviq edilir. Amma bizim dini rəhbərlərimiz (Peyğəmbər (s) və Əhli-beyt (ə) ) uşaqların (bəzi yerlərdə adət olduğu kimi) evləndirilməsini məsləhət görməmişlər. Elə buna görə də, Mərhum Koleyninin qeyd etdiyi rəvayətdə oxuyururq: Hişam ibn Həkəm İmamdan (İmam Sadiqdən (ə) və ya İmam Kazimdən (ə) ) bu haqda soruşduqda, onlar buyurdular: "Onları (yetkinlik yaşına çatmamış,) uşaq vaxtı evləndirsəniz, bir-birilərini sevib, ünsiyyət qura bilməyəcəklər."[14]
Qeyd olunan hədis, şəxslərin ağıl yetkinliyinə çatmamışdan öncə ailə qurmasının bir sıra problemlərlə üzləşəcəyinə işarə edir. Bu, evlilik üçün təhlükə və hətta onun dağılmasına belə gətirib çıxara bilər. Elə bu səbəbdən də, bəzi statistikalar, on doqquz yaşından əvvəl ailə quran şəxslərin arasında boşanma sayının, bu yaşdan sonra evlənən şəxslərə nisbətən daha çox olduğu qənaətindədirlər.
b. Kişinin yaratdığı problemlər
Ər tərəfindən ailə həyatını təhdid edən və hətta onun dağılmasına gətirib çıxaran amillər aşağıdakılardan ibarətdir:
1- Həyat yoldaşına əziyyət vermək
Qadın, doğma ata evindən onun üçün hər cəhətdən təzə və öncədən tanış olmayan başqa bir ailəyə gəlin köçür. İndiyə qədər ona xidmət göstərmişlər, qulluq etmişlər, nazını çəkmişlər, amma bu gün, bu, qarşılıqlı olmalıdır. Belə olduğu halda göstərdiyi məhəbbət və xidmətin müqabilində, qarşı tərəfdən eyni sevgini və xidməti görməsə, əksinə əziyyət görsə, gec ya da tez bir zamanda öz səmimi rəftarlarından əl çəkəcəkdir. Bununla da, sevgi və məhəbbətin isti qucağı olan ailə həyatında soyuqluq yaranacaqdır. Aydındır ki, çox az qadın belə həyata davam etməyi tərcih edər. Hətta evliliyə bu şəkildə davam etsə də, belə yaşayışı sağlam və isti ailə ocağı adlandırmaq mümkün deyildir.
Diqqət etmək lazımdır ki, bu zaman həm cismi əzablar və həm də, psixoloji zərbələr eyni anda fəaliyyət göstərir. Doğrusu, təhqirlər və ruhi əzablar ailə ocağına daha da böyük və sarsıtıcı zərbələr endirir. Rəvayətlərimiz, qadını döymək, təhqir etmək və hətta ona qarşı qəlbən (izhar edilməsə belə) kin saxlamağın ailənin təməllərini sarsıtdığını bəyan edir. Allahın elçisi (s) buyurur: "Kim qadınını incitsə və qadını ondan canını qurtarmaq üçün xüli təlaq tələb etsə, Allah-təala onun ərinə cəhənnəm odundan daha az cəza təyin etməz. Çünki Allah-təala, adına zülm olunduğunda, yetimə zülm onunan zaman qəzəbləndiyi kimi qəzəblənər."[15]
Başqa bir hədisdə oxuyururq: "Allah-təala, (qiyamət günü) Malikə (cəhənnəmin qaravulçusuna) əmr edər ki, həyat yoldaşına bir şillə vuran kişiyə, yetmiş şillə vursun. Hər bir müsəlman kişi müsəlman qadının saçının hər bir telinə toxunsa, əli cəhənnəm odundan hazırlanmış mismarlarla mıxlanar."[16]
Həzrət Əli (ə) buyurur: "Qadınlar, ərlərinin evində öz mənfəətlərinə və zərərlərinə seçim etmək iqtidarına malik deyildirlər. Onlar, Allahın sizin yanınızdakı əmanətləridir. Onları hey danlamayın, onlarla pis davranmayın."[17]
Allahın elçisindən (s) belə rəvayət olunur: "Mən döyülməyə daha çox layiq olan kişinin arvadını döyməsinə təəccüb edirəm!"[18]
2- Bədəxlaq olmaq
Tünd xasiyyətli insanlar, istər-istəməz başqalarını incidirlər. Belə insanların çoxu əslində pis insan olmasalar da, başqalarını ilk növbədə yaxınlarını, qohumlarını və həyat yoldaşını incitmək istəməsələr də, amma həddindən artıq həssas olmaları, ifrati şəkildə emosionallıq, qəlizlik və hövsələsizlik göstərmələri, insanların onlardan küsmələrinə, narahat olmalarına səbəb olur. Sanki belə insanlar başqalarının çiyinlərində ağır bir yükdür. Onlar öz həyatlarını dərbədər etdikləri kimi, başqalarının asudə yaşayışını da, sarsıntıya salırlar. Əsəbi, həssas mühit olduqda dağıdıcı xüsusiyyətə malikdir və bəzən partlama halına gəlib çataraq, həm özünü həm də ailəsinə zərər verir. Bu vəziyyət beləcə davam etsə və ya getdikcə şiddətlənsə, onun ətrafındakı şəxslər, xüsusilə də, ailəsi onunla özü kimi davranacaq, ya da ki, ondan və evdən baş götürüb qaçacaqdır. Nəticədə bunlar ailənin dağılmasına gətirib çıxarır.
Ailə məhkəmələrinin sttistikalarına əsasən, kişinin bədəxlaq olması ailələrin ən çox dağılma səbəblərindən biridir. Buna görə də, islam dini cavanların evlənməyə təşviq etməsinə baxmayaraq, İma Rza (ə), Hüseyn ibn Bəşşar Vasitinin "Qohumlarımdan biri qızıma elçi gəlib. Lakin əxlaq və rəftarında bir sıra problemlər var."- deyə sualına belə cavab verdi: "Əxlaqı və rəftarı pisdirsə, ona qız vermə."[19]
3- Simiclik
Mömin, ilahi tərbiyəsi ilə ədəb alar. O, öz yaşayışının xərclərini Allahın ona əta etdiyi ruzinin azalıb-çoxalması ilə tənzimləyər. Tanrı ona ruzi qismət etsə, o da, xərclərini çoxaldar. Amma ruzi bəxş etməsə, harama sarı üz gətirməz. Simic insan hər şəraitdə heç kimə əl tutmaz və halını soruşmaz. Belə insan hamıya və hətta özünə belə korluq çəkdirər və ailəsinin məişət xərclərini ödəməz, nəticədə onlar iqtisadi problemlərın yükü altında əzab-əziyyətlə yaşayarlar. Onun bu əməlinə, iqtisadi cəhətdən imkanlı olmasını nəzərə aldıqda, heç bir formada haqq qazandırıla bilməz. Bu rəftarın yeganə səbəbi, simiclik adlı iyrənc xasiyyətdir. Bu şəraitə çox az qadın davam gətirər. Belə qadınlar ya ərindən gizli şəkildə onun malından oğurlayar, ya da ki, ərinin onu sevdiyinə şübhə ilə yanaşar. Nəticə də, isə ona qarşı sevgisi azalar. Çünki, ərinin malına ondan daha çox dəyər verdiyini görər.
Allahın elçisi (s) buyurur: "Allah-təalanın yanında ən mənfur insan, ailəsinə (pul xərcləməkdə) simiclik edəndir."[20]
Başqa bir hədisdə isə buyurur: "İnsanların ən pisi, ailəsini ehtiyac içərisində saxlayandır."[21]
4- Tədbirsizlik
Ailə quruluşunun bünövrəsi qoyulduğu ilk zamanlarda, ər-arvadın birgə addımladığı yollar olduqca eniş-yoxuşlu və dar keçidlərlə doludur. Sabit iş yeri əldə etməyə müvəffəq olmamış iki cavan, təhsil, məskən və dünyaya gətirdikləri övladın xərclərini ödəməyin çətinlikləri ilə üzbəüz olurlar. Başqa cəhətdən isə, cavan qadın, kişinin onunla daha çox vaxt keçirməsini arzulayır. Qohumların, dostların və qonşuların həmişəki istəklərini də, bu sıraya artırmaq olar. Bir tərəfdən də, evliliyin dini və ictimai məsuliyyətlərini də, nəzərdən qaçırtmaq lazım deyildir.
Belə bir şəraitdə, təkcə ağıllı və mahir idarəçilik sisteminə bələd olan şəxs, ailəsini bu ağır iztirab dolu problemlərdən qurtara bilər. İslam dinində ailənin müdiriyyəti kişinin öhdəsinə qoyulduğunu nəzərə alsaq, bu məsələ daha da ciddiləşir. Kişi lazım olam idarəçiliyi bacarmmırsa, ailə sonu gəlməyən problemlərin, açılmayan düyünlərin girdabında əsir olacaqdır. Bununla da, qadının razılığı və asudə həyat sürməsi fəda olunduğu üçün şikayətlər və yeni problemlər ortaya çıxır. İmam Əli (ə) sağlam ailə həyatını təhdid edən bu amil haqqında buyurur: "Həyatın bəlası, tədbirsizlikdir."[22]
Başqa bir hədisdə isə ailədən daha yüksək məqamlarda bu amilin necə də, xətərli olmasına diqqət çəkir: "Bir şeyin viran olmasının səbəbi, tədbirsizlikdir."[23]
5- Şörgözlük
İslam dini qadınların cəmiyyətdə kişilərə nisbət çoxluq təşkil etdiyini nəzərə alaraq, kişilərə birdən daha çox qadınla evlənməyə, (onların arasında ədaləti riayət ekmək kimi) çətin şərtlərlə birgə icazə vermişdir. Amma bu, qadınları istismar etməyə və kişilərin şorgözlüyünə haqq qazandırmır. Şəriətin və ictimai şəraitin tələb etdiyi bu qanunundan sui-istifadə edən və səbəbsiz yerə həyat yoldaşını boşayan kişinin bu əməli, Allah-təala yanında nifrətlə qarşılanar. İmam Baqir (ə) buyurur: "Allah-təala, çox evlənib, çox təlaq verən kişilərə nifrət edər."[24]
Beləliklə, şorgözlük və müxtəlif qadınlardan bəhrələnmək istəyi sağlam ailə həyatını təhdid edən başqa bir xətərli amildir.
6- Yersiz qeytər göstərmək
Birgə yaşayış, cinsi əlaqəli məhdudlaşdırır. Hər bir dində və cəmiyyətdə, evlilik həyatı, cinsi əlaqələr üçün bir sıra məhdudiyyətlər gətirir. İslam dininə görə cinsi əlaqə ailədə (ər-arvad arasında) məhdudlaşmalıdır. Buna görə də, ailə üzvlərinin (ər-arvad) hərbirinin bu sərhəddi pozması, xəyanət sayılır. Bu məsələni hamı qəbul edir. Amma bu məsələyə qarşı olan həssaslıq öz təbii həddini aşsa, yersiz şəkk-şübhələr və əsassız şəkildə qeyrət nümayiş etdirmək həyatı zəhrimara çevirir. Ən çox etibar olunması lazım olan şəxs, ən çox şübhə altına alınan şəxsə çevirilir. Diqqət etmək lazımdır ki, müxtəlif tərəddüdlər və sorğu-sualların mənşəyi, sədaqətli qadını da, pis yola düşməyə, ərinə xəyanət etməyə sövq edir. Nəhcül-bəlagədə bu haqda buyurulan rəvayət tamamilə doğrudur. İmam Əli (ə) buyurur: "Boş yerə (bədgümanlıqdan) qeyrət nümayiş etdirməkdən uzaq ol. Çünki bu iş, düz qadını əyriliyə və iffətli qadını tərəddüdə və (o barədə) fikirləşməyə vadar edər."[25]
Belə olmasa da, ərinin onu sevdiyinə, öz məhəbbətini izhar etdiyinə ciddi şəkildə tərəddüdlə yanaşar. Öz məhəbbətini də azaldar. Bununla da, ailənin möhkəmliyində ən əsas amil süstləşər.
Sonda qeyd etmək lazımdır ki, kişi öz həyat yoldaşına töhmət vuraraq, onu zinakarlıqda təqsirli bilsə, bir halda ki, belə deyildirsə, Allahın lənətinə düçar olmuşdur.
(ARDI VAR...)
[1] - "Quranda və hədislərdə dostluq", səh. 88
[2] - "Əl-Kafi", 5401; "Təhzibül-əhkam", 7392; "Məkarimül-əxlaq", 1506; "Vəsailüş-şiə", 14220
[3] - "Kənzül-ümmal", 16459
[4] - Nisa, 4
[5] - Qeyd etmək lazımdır ki, mehriyyənin hikməri haqqında söylədiklərimiz, Ustad Şəhid Mürtəza Mütəhhərinin "İslamda qadın hüququ" kitabından istifadə edilmişdir.
[6] - "Əl-Müstədrəkü-ələs-Səhiheyn", 2198 ; "Əs-Sünənül-kübra" , 7379; "Səhihi-ibn Həbban", 9381
[7] -"Məcazatün-nəbəviyyə", səh. 177; "Biharül-ənvar", 103353
[8] - "Əl-Müsənnəf", Əbdür-rəzzaq, 6174; "Ən-Nihayə", 1386; "Kənzül-ümmal", 16324
[9] - "Məkarimül-əxlaq", 1506; "Biharül-ənvar", 103351; "Dəaimül-islam", 2221; "Müsnədi-Zeyd", səh. 303;
[10] - "Qadının qardaşı qızının ya da ki, qadının bacısı qızı kimi."; "Vəsailüş-şiə", 20487
[11] - "Əl-Firdəvs", 522
[12] - "Əl-Möcəmül-əvsət", 321; "Hilyətül-övliya", 5245; "Müsnədi-Şamiyyin", 129
[13] - Təhzibül-əhkam", 7403; "Əvaliyil-lai", 3301; "Mən la yəhzərühül-fəqih", 3392
[14] - "Əl-Kafi", 5398; "Vəsailüş-şiə", 1472
[15] - "Səvabül-əmal", səh. 336; "Elamüd-din", səh. 416; "Biharül-ənvar", 76365
[16] - "Müstədrəkül-vəsail", 14250
[17] - "Müstədrəkül-vəsail", 14251; 14325
[18] - "Cameül-əxbar", səh. 447; "Biharül-ənvar", 103249
[19] - "Əl-Kafi", 5563; "Mən la yəhzərühül-fəqih", 3409; "Məkarimül-əxlaq", 1443; Biharül-ənvar", 103234
[20] - "Əl-Firdəvs", 1367
[21] - "Əl-Möcəmül-əvsət", 8337; "Kənzül-ümmal", 16375
[22] - "Qürərül-hikəm", h. 3965; "Üyunül-hikəm vəl-məvaiz", səh. 182
[23] - "Qürərül-hikəm", h. 5549; "Üyunül-hikəm vəl-məvaiz", səh. 281
[24] - "Əl-Kafi", 655; "Vəsailüş-şiə", 578; "Təfsiri-Sələbi", 2189
[25] - "Nəhcül-bəlağə", 31; "Xəsaisi-Əimmə", səh. 118; "Kəşfül-mühəccə", səh. 234; "Biharül-ənvar", 103252
PhD. Əfzələddin Rəhimli İlahiyyat üzrə Fəlsəfə elmləri doktoru
