İbrahimi dinlərdə monaxizmə qısa bir baxış

12 Noyabr 2022 - 20:14

Monaxizm Yəhudilikdə

Monaxizm yəhudilikdə mövcud olan ürfan və təsəvvüfdən ibarətdir. Yəhudi ürfan və təsəvvüfü Əhdi-ətiqdən qaynaqlanır. Müqəddəs kitaba nəzər etdikdə, peyğəmbərlərlə yanaşı, zahidlərin bir sıra sufiyanə hərəkətlərindən xəbər verildiyini açıq-aşkar görürük. Həmçinin, xüsusilə də, Hezegil nəbi, Daniel nəbi, Üzeyirin, Jubbinin yazılarında ürfanı və sufi təmayüllər çoxdur. Belə ki, bu sonralar, murkaba, kabala, hesidizm kimi ürfanı və sufi cərəyənların yaranmasına gətirib çıxartmışdır. Lakin bu cərəyanlar, tərki-dünyalıq mənasına deyildir. Əlbəttə, məsihiliyin ilkin yaranış dövrlərində bəzi az saylı yəhudilər tərki-dünyalığa meyl göstərdilər. Lakin əksəriyyət, dünya və axirətə birlikdə dəyər verirdilər. Demək olar ki, yəhudilər tərki-dünyalığa meylli olmamışlar. Buna əsas səbəb, özlərini Allahın xüsusi və sevimli bəndələri saymaları, bundan əlavə Maşiyəhin gəlişi ilə dünyaya hakimlik edəcəklərinə inanmaları olmuşdur.

Amma miladdan əvvəl ikinci əsrdə Essenlər adlı bir firqə yarandı. Bəzilərinə görə, "essen" sözünün mənası "şəfa verən" yaxud da "qusul verən" olmuşdur. Onlar  rahiblər kimi zahidanə yaşayırdılar. Onlar da evlənmirdilər. Gündə bir neçə dəfə vəftiz edirdilər (qusul alırdılar).

Essenlər Ölü dənizin qərb hissəsində və Fələstində yaşayırdılar. Günlərinin böyük hissəsini ibadətlə keçirirdilər. Fəsad dolu cəmiyyətdən uzaq yaşamağa üstünlük verirdilər. Qızıl və gümüş toplamağı haram bilirdilər. İctimai ədaləti qorumaq üçün fərdi mülkiyyəti ləğv etmişdilər. Heç kimin torpağı və şəxsi mal-mülkü yox idi. Ticarətlə məşğul olan dükanlar belə hamıya aid idi.[1] Bütün qazanclar,  paltarlar, yemək və sair hamıya aid idi. Onların qazancı yalnız gündəlik zəruri ehtiyaclarını ödəmək miqdarında olmalı idi.

 Josef (Joseph) yazır ki, onlar bir əsrdən çox ömür sürürdülər. Çünki həyatları sadə və intizamlı idi. Ağ kətan paltar geyinirdilər.[2] Onların az bir hissəsi nəslin davam etməsi üçün evlənirdi.[3]

Essenlər də Səduqilər kimi sona çatmış, yox olmuşdur. Təsadüfi deyildir ki, bəzilərinin fikrincə, xristianlığın tərki-dünyalığına səbəb məhz essenlər olmuşdur. Yəhya ibn Zəkəriyyənin bu firqəyə mənsub olduğunu söyləyənlər, İsanın (ə) gəlişindən sonra essenlərin hamılıqla xristian olduğuna inanırlar.[4] Amma romalıların miladın 68-ci ilindəki hücumu nəticəsində essenlərin tamamilə məhv olduğuna inanalar da vardır. Onlar cismani məada inanmır və ruhlarının azad olmaları, ruhi kamilliyə çataraq, ölməz olacaqlarına (ruhani məada) inam bəsləyirdilər. [5] 

 

Monaxizm Xristianlıqda

Mona­xizm, dün­ya­nın naz-ne­mət­lə­rin­dən ta­mi­mi­lə üz çe­vir­mək, tər­ki-dün­ya ola­raq an­caq iba­dət və di­ni ayin­lə­ri ye­ri­nə ye­tir­mək­lə ömür sür­mə­yə de­yi­lir. Mo­na­xizm aşiq­lə­ri, hət­ta in­san­lar ki­mi də ya­şa­mır, on­lar ev­lən­mir, Al­la­hın ver­di­yi ha­lal ru­zi­lər­dən be­lə uzaq qa­çır, çox çə­tin­lik və əziy­yət­lə ya­şa­ma­ğa üs­tün­lük ve­rir­lər.

Xri­sti­an alim­lə­ri mo­na­xizm ba­rə­sin­də müx­tə­lif əqi­də­lə­rə ma­lik­dir­lər. Mə­sə­lən, R. Ni­e­buhr mo­na­xiz­mi mə­si­hi dün­ya­sı­nın bi­də­ti ad­lan­dı­rır. Am­ma Berd­ya­yev, onu xri­sti­an­lı­ğın ürə­yi və cöv­hə­ri he­sab edir.

La­kin, de­mək olar ki, xri­sti­an dün­ya­sı­nın ək­sə­riy­yə­ti, tər­ki-dün­ya ol­ma­ğı özü­nü əsl mə­si­hi sa­yan hər kə­sin ya­şa­yı­şı­nın bir his­sə­si ki­mi qə­bul et­mə­yi la­zım­lı bi­lir. Mə­si­hi ru­ha­ni­lə­ri isə, bu­nu öz­lə­ri üçün zə­ru­ri sa­yır­lar. Bu on­la­rın ide­al say­dıq­la­rı mə­si­hi hə­ya­tı­dır.

Ka­to­lik və or­to­doks kil­sə­lə­ri öz mo­na­xist­lə­ri ilə if­ti­xar edir­lər. Ru­ha­ni ol­ma­ğa üz gə­ti­rən­lər «Mü­qəd­dəs mo­na­xist­lər»in yaz­dıq­la­rı­na əməl et­mə­yə ça­lı­şa­raq, on­la­rı əsl ru­ha­ni hə­ya­tı üçün nü­mu­nə və hə­dəf se­çir­lər.

Pro­tes­tant­lar mo­na­xiz­mi sev­mə­dik­lə­ri­ni iddi­a et­sə­lər də, onu ict­imai ya­şa­yış­da “mə­su­liy­yət­lər­dən qa­çan qor­xaq­la­rın pe­şə­si” ad­lan­dır­sa­lar da, bu məz­hə­bə aid olan çox say­lı məş­hur alim və ru­ha­ni­lə­rin mon­ote­ist ol­du­ğu­nu mü­şa­hi­də et­mək olar. Ja­kob Bo­e­me də on­lar­dan bi­ri sa­yı­lır. Ümu­miy­yət­lə, pro­tes­tant mən­şə­li Pi­e­tism, me­to­dism, pen­ti­ka­lism və sa­ir ki­mi el­mi hə­rə­kat­lar da bu fik­ri təs­diq­lə­yir.

Qə­dim xri­sti­an­la­rın mo­na­xiz­mə üz gə­tir­mə­lə­ri­nin sə­bə­bi­ni, ta­rix­şü­nas­lar, on­la­rın mi­la­dın İ-İV-cü əs­rin­də dö­zül­məz iş­gən­cə­lə­rə tə­qib­lə­rə mə­ruz qal­ma­sı, yurd-yu­va­la­rın­dan di­dər­gin sa­lı­na­raq çöl­lə­rə, səh­ra­la­ra, dağ­la­ra sı­ğın­ma­la­rın­da gö­rür­lər. Be­lə ki, İsa­nın (ə) əzab-əziy­yət­lə öl­dü­rül­dü­yü­nünə inanan mə­si­hi­lər, öz­lə­ri­nin də dəh­şət və qor­xu içə­ri­sin­də ya­şa­dı­ğı­nı gör­dük­də bu­nu əsl mə­si­hi hə­ya­tı ki­mi qə­bul et­mişdilər.

Bəzi qərb tədqiqatçılarının fikrincə, Əhdi-cədidi qələmə alan şəxslər şiddətli təqiblər, təzyiqlərə, zindan və qətllərə məruz qaldıqları üçün ailə həyatı qurmamış, elə buna görə də insanları mübarizəyə və evlənməməyə dəvət etmişlər.

Bə­zi təd­qi­qat­çı­lar, əl­lə­ri hər yer­dən üzül­müş, ümi­di kə­sil­miş mə­si­hi­lə­rin Al­la­ha pə­nah apa­ra­raq səh­ra­lar­da, ma­ğa­ra­lar­da ça­rə­siz­lik­dən yal­nız iba­dət­lə məş­ğul ol­duq­la­rı­nı da bu­na bir sə­bəb sa­yır­lar.

Bü­tün bun­lar Şərq alə­min­də ya­ran­mış mə­si­hiy­yə­tə aid­dir. İlk mo­na­xist­lər Mi­sir səh­ra­la­rın­da ya­ran­dı. Son­ra isə Su­ri­ya və ərəb öl­kə­lə­ri­ni fəth et­di. Mo­na­xiz­min ilk ta­nın­mış şəx­siy­yət­lə­ri An­to­ni (251-356) və Ma­kar­yus­dur (390-452). On­lar ilk mə­si­hi­lə­rin fi­kir və əqi­də­lə­rin­dən tə­sir­lə­nə­rək, çox var­lı ol­duq­la­rı­na bax­ma­ya­raq, bü­tün var-döv­lət­lə­ri­ni sa­ta­raq səh­ra­la­ra üz gə­tir­di­lər. Ac­lıq, su­suz­luq, so­yuq-is­ti­dən o qə­dər əziy­yət çək­di­lər ki, nə­ha­yət, dün­ya­ya əl­vi­da de­di­lər. Mo­na­xist­lər on­la­rı in­di də eh­ti­ram­la yad edir­lər.

Qərb dün­ya­sın­da mə­si­hi mo­na­xiz­mi İV əs­rin so­nu, V əs­rin əv­və­lə­rin­də ya­ran­dı. İlk əsə­ri bu ba­rə­də Yu­hən­na Kas­ya­nos (438 m) yaz­dı. Am­ma mo­na­xiz­min Qərb­də ata­sı Be­ne­dikt (547) sa­yı­lır. O, Ba­sil­dən (379) il­ham ala­raq səh­ra və dağ­la­ra üz tut­muş mə­si­hi­lə­ri bir ye­rə cəm­lə­yə­rək, on­la­rın fə­a­liy­yət­lə­ri­ni, iba­dət­lə­ri­ni təş­ki­lat for­ma­sı­na sal­dı. İl­lər keç­dik­cə mo­na­xist­lə­rin təş­ki­lat­la­rı xey­riy­yə və mə­də­ni iş­lər­lə də məş­ğul ol­ma­ğa baş­la­dı. İn­di­ki ra­hi­bə­lər və ra­hib­ləri mon­ote­iz­min ya­di­gar­la­rı­ sayırlar.

Pa­vel heç vaxt ev­lən­mə­di. Və tə­rəf­dar­la­rı­nı da bu­na hə­vəs­lən­di­rir­di: «İn­di si­zin mə­nə yaz­dıq­la­rı­nı­za gə­lin­cə, ki­şi­nin ev­lən­mə­mə­si da­ha yax­şı­dır.»[6] «Mən ar­zu edi­rəm ki, bü­tün in­san­lar mə­nim ki­mi ol­sun­lar.»[7]

Pa­vel mə­si­hi­lə­ri ev­lən­mə­mə­yə hə­vəs­lən­di­rə­rək bu­nun sə­bə­bi­ni be­lə açıq­la­yır­dı: «Ev­lə­nən­lə­rin bu hə­yat­da əziy­yə­ti ola­caq. Mən isə si­zi bun­dan qo­ru­maq is­tə­yi­rəm. Ev­lən­mək gü­nah ol­ma­sa da, ev­lən­mə­mək və su­bay qal­maq da­ha yax­şı­dır. Çün­ki ev­li ol­ma­yan ki­şi Rəb­bi­ni ra­zı sal­maq üçün onun iş­lə­ri­ni (iba­də­ti­ni) la­yi­qin­cə ye­ri­nə ye­ti­rir. Ev­li şəxs isə hə­yat yol­da­şı­nı ra­zı sal­maq üçün, dün­yə­vi iş­lə­rin ar­xa­sın­ca ge­dir. La­kin ila­hi iş­lə­rin qay­ğı­sı­nı çə­kən həm cis­mən, həm də ru­hən mü­qəd­dəs­dir... Mə­nə elə gə­lir ki, əgər in­san su­bay qa­lar­sa, da­ha bəx­ti­yar olar.»[8]

Maraqlıdır ki, Tövrata əsasən, Uca Tan­rı ki­şi­ni qa­dın və qa­dı­nı ki­şi üçün xəlq et­miş və on­la­rın ev­lən­mə­si­ni gör­mək və bu min­val­la, bə­şər nəs­li­nin da­vam tap­ma­sı­nı ira­də et­miş­dir: «Al­lah-tə­a­la Adə­mi (ə) ya­rat­dıq­dan son­ra gör­dü ki, onun tək qal­ma­sı mü­na­sib de­yil (və bə­şər nəs­li­nin da­vam tap­ma­sı üçün), ona uy­ğun kö­mək­çi ya­rat­ma­lı­dır. Və Həv­va­nı onun üçün mü­na­sib bi­lib ya­rat­dı».[9]

Xa­tır­la­daq ki, İsa (ə) ev­lən­mə­yin zə­ru­rə­ti­nə də­fə­lər­lə işa­rə et­miş­dir. Hət­ta Töv­rat və İn­ci­lin özün­də ev­lən­mə­yin əhə­miy­yə­ti öz ək­si­ni tap­mış­dır. (Mat­ta, c. 10, 19-cu fəs.)

 

 

Monaxizm İslamda

 

Dinimizdə dünyaya bağlı olmamaq və onun əsirinə çevrilməmək ən ali dəyərlərdən biridir. Belə ki, dünyapərəstlik daim isalamda psilənir. Amma dünyapərəstlikdən məqsəd, Allahın bəşər övladına bəxş etdiyi nemətlərdən üz çevirmək, ona qarşı tam rəğbətsiz olmaq, zahidlik və yaxud özünə əzab-əziyyət vermək deyildir. Diqqət etmək lazımdır ki, Aləmlərin Xaliqi bu dünyanı insanın ondan kifayət qədər bəhrələnməsi üçün yaratmışdır. Bu barədə Qurani-kərimdə buyurulur:

«Allah-taala onlara həm bu dünya mükafatını, həm də axirətin gözəl mükafatını bəxş etdi. Allah yaxşı iş görənləri sevər.»[10] 

Buna görə də, insan dünyəvi nemətlərdən bəhrələnməli, ondan zövq almalıdır. Belə ki, Həzrət Əli (ə) dünyadan doğru-düzgün bəhrələnənlər üçün, onun "doğruluq sarayı" olmasını vurğulayır. Dünyanı yaxşı dərk edən şəxs üçün, onun əmin-amanlıq və xoşbəxtlik imarəti olduğunu söyləyir.[11] Deməli, islam dininə görə, insan öz şəxsiyyətinə və mürüvvətinə xələl yetirmədən və israfa etmədən, öz halal istəklərini əldə etməklə dünya naz-nemətindən faydalana bilər.

Həmçinin, bu vasitə ilə hətta dini işlərini sahmana salmaq üçün daha keyfiyyətli nəticə əldə edə bilər. Quranda buyurulur:

"(Müxtəlif zamanlarda ayrı-ayrı ümmətlərə göndərdiyimiz peyğəmbərlərə belə buyurduq:) “Ey peyğəmbərlər! Təmiz (halal) nemətlərdən yeyin və yaxşı işlər görün!"[12]

Elə bunun üçün də, hədislərimizdə buyurulur ki, dünyan üçün elə çalış ki, sanki orada əbədi ömür sürəcəksən və axirətin üçün elə səy et ki, sanki sabah öləcəksən.[13] Mömin şəxs, dünyanı axirətin əkin sahəsi saymalıdır.[14] Dünya möminin axirəti üçün gözəl köməkçi olmalıdır.[15] Bununla da, insan öz maddi və mənəvi işlərini sahmana salmaq niyyətilə dünyadan bəhrələndiyi təqdirdə, bu bir növ islahedici rol oynadığı üçün dünyapərəstlik sayılmır.[16] Məhz bu səbəbdən də, Həzrət Kazim (ə) buyurur: "Dünyasını dininə görə tərk edən, ya dinindən öz dünyasına görə üz döndərən kəs bizdən deyil.»[17]

Deməli, dünyapərəstlikdən uzaq durmaqdan məqsəd, dinini dünyaya satmamaq, dünyaya həris olmamaqdır. Necə ki, Həzrət Əli (ə) buyurur: «Əgər dinini dünyana tabe etsən, dininin və dünyanın hər ikisini itirəcək, axirətdə isə ziyana uğrayanlardan olacaqsan. Amma öz dünyanı dininə tabe etsən, dinini və dünyanı-hər ikisini əldə edəcək və axirətdə də nicat tapanlardan olacaqsan.»[18]

Əlbəttə, islam coğrafiyasında çoxsaylı zahidliyə yönəlmiş təriqətlər mövcud olmuşdu və bu tamam ayrı bir məqalənin mövzusu ola bilər. Amma İslama görə, insan dünyapərəstlikdən və cah-calal hərisliyindən uzaq durmalıdır. Burada dünyapərəstlikdən məqsəd məqam, vəzifə, mal-dövlət, şan-şöhrət və sair kimi dünya həvəsinə qul olmaq, onları əldə etmək üçün canfəşanlıq etmək və bu yolda insanların haqqını tapdamaqdır. Hədislərimizdə dünya məhəbbəti hər bir asiliyin kökü və hər günahın başlanğıcı sayılır. Dini mənbələrimizdə dəfələrlə dünya sevgisinin bütün günahların mənşəyi olmasına təkid olunmuşdur. [19] Belə ki, dünyanı sevmək ən böyük kəbirə günah adlandırılmışdır.[20]

Bunun üçün də, ilk növbədə, onun təhlükəli nəticələrinə agah olmalıdır. Həmçinin, dünyapərəstlikdən uzaq durmağın faydalarını, xeyir-bərəkətlərini bilməklə maddiyat hərisliyindən üz çevirməlidir. Bunun üçün də, dini mənbələrimizdə müxtəlif göstərişlər və yollar qeyd edilmişdir. İlk növbədə, insan dünyapərəstliyin zərərlərinə agah olmalıdır. Ardınca, dünyapərəstlikdən uzaq olmağın xeyir-bərəkətlərini bilməlidir. Sonda isə, bütün bunların müqabilində axirətini dünyaya satmağın nə dərəcədə düzgün qərar olub-olmamasını düşünərək, nəticə almalıdır.

Deməli, İslam di­ni mo­na­xiz­mi ifrat şəkildə qəbul etmir. (Hə­did, ayə 27) Və aş­kar­ca­sı­na zi­nət əş­ya­la­rı­nı və gö­zəl ye­mək­lə­ri özü­nə ha­ram sa­yan in­san­la­rı mə­zəm­mət edir. (Əraf, ayə 31)

İs­lam pey­ğəm­bə­ri (s) xal­qı tər­ki-dün­ya ol­maq­dan da­im çə­kin­di­rir, on­la­rı ev­lən­mə­yə, ha­lal ru­zi­lər­dən is­ti­fa­də et­mə­yə doğ­ru ça­ğı­rır­dı. O, ra­hib­lik yo­lu­nu tut­muş, öz qa­dı­nın­dan və ha­lal ru­zi­lər­dən üz çe­vir­miş, cə­miy­yət­dən uzaq­laş­mış, yal­nız iba­dət­lə məş­ğul olan Os­man ibn Məz`unun ya­nı­na ge­də­rək de­yir: «Mütləq zahidlik İs­lam di­nin­də rədd edil­miş­dir! Qa­dın­lar­dan uzaq gə­zir­si­niz? Hal­bu­ki mən si­zin pey­ğəm­bə­ri­ni­zəm və xa­nım­la­rı­mın ya­nı­na ge­di­rəm, gün­düz çö­rək ye­yir, ge­cə ya­tı­ram. Hər kəs mə­nim sün­nəm­dən kə­na­ra çıx­sa, mən­dən de­yil­dir.»[21]

İmam Rza (ə) ev­lən­mə­yi tərk et­miş qa­dı­na de­yir: «Bu yol­la fə­zi­lə­tə çat­maq is­tə­yir­sən? Bu fi­kir­dən dön, əgər ev­lən­mə­mək üs­tün­lük ol­say­dı, xa­nım Həz­rət Zəh­ra (ə) be­lə edər­di.»[22]

Qu­ra­ni-kə­rim bu­yu­rur: «Al­la­hı ta­nı­ma­ğın əla­mə­ti və ni­şa­nə­lə­rin­dən bi­ri bu­dur ki, O si­zin üçün öz cin­si­niz­dən olan zöv­cə ya­rat­dı ki, on­lar­la ün­siy­yət ya­ra­dıb sa­kit­lə­şə­si­niz. Və si­zin­lə on­la­rın ara­sın­da mə­həb­bət, sev­gi və rəh­mət qur­du ki, bir­lik, həm­rəy­lik, ba­ti­ni və şəx­si əla­qə ya­rat­maq­la ict­imai hə­ya­tı­nı­zı tə­min edib fə­sad və çə­tin­lik­lə­ri ara­dan qal­dı­ra­sı­nız.» (Rum, 210) Diq­qət et­mək da­ha zə­ru­ri­dir ki, İs­lam di­ni cis­ma­ni is­tək­lə­rin ha­lal-pak yol­la ödə­nil­mə­si­ni la­zım say­maq­la bir­gə, ru­hun mə­nə­vi tə­ləb­lə­ri­nin də do­yu­rul­ma­sı­nı va­cib sa­yır.

Mə­həm­məd pey­ğəm­bər (s) Os­man ibn Məz`unu mə­zəm­mət edə­rək ona ey­ni hal­da mə­nə­viy­yat­dan da, qa­fil ol­ma­ma­ğı tap­şır­dı: «Ey Os­man, Al­lah-tə­a­la mə­ni ra­hib­lik üçün de­yil, ci­sim (bə­dən) ilə ru­hun hü­quq­la­rı­nı bir­gə qo­ru­yan əda­lət­li və asan bir şəri­ət­lə gön­dər­miş­dir.»[23]

De­mə­li, İs­lam di­ni dün­yə­vi is­tək­lə­ri bə­də­nin tə­ləb­lə­ri­ni düz­gün yol­la ye­tir­mək­lə təs­diq edə­rək, bu­nun­la bir­gə ru­hun mə­nə­vi qi­da­sın­dan, ila­hi iba­dət­dən uzaq düş­mə­mə­yə də ça­ğı­rır. Qu­ra­ni-kə­rim­dən və di­ni hə­dis­lər­dən be­lə nə­ti­cə al­maq olar ki, əsl hə­qi­qət­də Al­lah-Tə­a­la cis­ma­ni is­tək­lə­rin do­yuz­du­rul­ma­sı­nı, ru­ha­ni meyl­lə­rin bər­pa­sı üçün is­tə­yir. Mə­həm­məd (s) bu­yu­rur: «Dün­ya­da üç şey mə­nim üçün se­vim­li­dir: 1-Qa­dın­lar. 2-Xoş iy­li ətir­lər 3-Göz­lə­ri­min nu­ru olan na­maz.»[24]

Gör­dü­yü­nüz ki­mi bu­ra­da İs­lam pey­ğəm­bə­ri­nin (s) ən çox əhə­miy­yət ver­di­yi na­maz­dır. Ev­li ada­mın qıl­dı­ğı na­ma­zın, su­bay şəx­sin na­ma­zın­dan 70 də­fə üs­tün ol­du­ğu­nu de­yən İs­lam di­ni də ev­li şəx­sin ict­imai fə­sad­lar­dan da­ha çox uzaq ol­du­ğu­nu nə­zə­rə al­dı­ğı üçün be­lə hökm edir.[25]

Xa­tır­la­daq ki, isalm dini Allaha iba­dət və ita­ət­lə ya­na­şı, onun ha­lal naz-ne­mət­lə­rin­dən is­ti­fa­də et­mə­yi da­ha mən­ti­qə uy­ğun sa­yır. Elə bu­na gö­rə də Qu­ra­ni-kə­rim bu­yu­rur: «Biz si­zi mö­tə­dil üm­mət qə­rar ver­dik.» (Bə­qə­rə, 143) Yə­ni, si­zin üçün elə bir şəri­ət gön­dər­dik ki, əgər ona ol­du­ğu ki­mi əməl et­sə­niz, heç vaxt if­ra­ta var­maz­sı­nız. Biz si­zə ye­yib-iç­mə­yi və ila­hi ne­mət­lər­dən is­ti­fa­də et­mə­yə ica­zə ver­dik, bu­nun­la be­lə is­raf­çı­lıq edib öm­rü­nü­zü qa­rın və şəh­vət yo­lun­da məhv et­mə­yi­ni­zi ha­ram et­mi­şik: «Ye­yin-için, am­ma is­raf et­mə­yin. Tan­rı is­raf­çı­la­rı sev­mir.» (Əraf, 31)

Qu­ra­ni-kə­rim baş­qa bir ayə­də dün­ya­nın ha­lal ne­mət­lə­rin­dən bəh­rə­lən­mə­yin la­zım ol­ma­sı­nı be­lə xa­tır­la­dır: «Dün­ya­da sə­nin üçün mü­əy­yən olun­muş qis­mə­ti­ni unut­ma. Öz qis­mə­ti­nə qar­şı meyl­siz ol­ma!» (Qə­səs, 77)

 

 

 

---

[1] Flisin Şale, Dinlərin müxtəsər tarixi, səh. 320

[2] Vil Dorant "Mədəniyyətlər tarixi-İman əsri", səh. 630

[3] C. Nas, Dinlər tarixi, səh. 320

[4] Vil Dorant "Mədəniyyətlər tarixi-İman əsri", səh. 632

[5] C. Nas, Dinlər tarixi, səh. 320

[6] Korinflilərə, c. 1, 7-ci fəs. 1-ci məktub

[7] Korinflilərə, c. 7, 7-ci fəs. 1-ci məktub

[8] Korinflilərə, c. 25-40, 7-ci fəs. 1-ci məktub

[9] Varlıq, 2-ci fəs. 21-24-cü cüm.

[10]- Ali-İmran148

[11]- Nəhcül-bəlağə, 131 hikmət.

[12]- Muminun51

[13]- Tənbihül-xəvatir, c. 2, səh. 234

[14]- Əvaliyül-layi, c. 1, səh. 267; Nəhcül-bəlağə, xütbə 156

[15]- Biharül-ənvar, c. 73, səh. 127

[16]- Kənzül-ümmal, 5439

[17]- Biharül-ənvar, c. 78, səh. 321

[18]- Qürərül-hikəm, hədis 37503751

[19]- Tənbihül-xəvatir, c. 2; əl-Kafi, c. 2, səh. 315

[20]- Kənzül-ümmal, hədis 6074

[21] Biharül-ənvar, c. 73, 93

[22] Biharül-ənvar, c. 103, hədis 219

[23] Üsuli-Kafi, c. 5, səh. 494

[24] Birharül-ənvar, c. 76, səh. 141

[25] Biharül-ənvar, c. 103, səh. 217, 221

PhD. Əfzələddin Rəhimli (İlahiyyat üzrə Fəlsəfə doktoru)