Buddizmə qısa bir baxış

24 Oktyabr 2022 - 10:35

Yaşadığımız müasir dövrdə, qloballaşmanın ən kulminasiyaya çatmış zamanında, kütləvi informasiya vasitələri və sosial medianın əsas bir qismi dinlərarası dialoqa yönəlmişdir. Sözsüz ki, dinlər haqda düzgün məlumatlara sahib olmaq, onlara düzgün baxış və rəftarı tənzimləyir. Bir çox hallarda, dinlər və məzhəblərarası münaqişələr bir-biriləri barəsində lazımı məlumata sahib olmayan və yaxud yanlış bilgiyə malik olan qruplar arasında baş verir. Buna görə də, bizdən fərqli olan dinlər haqda məlumatlı olmaq, onları bizdən fərqləndirən cəhətləri doğru şəkildə bilmək lazımdır. Bu həm də, bir tədqiqatçının tənqid zamanı daha dərin və məntiqli şəkildə araşdırma apararaq, nəticəyə gəlməsini təmin edəcəkdir. Sözsüz ki, dinlərin sonuncusu və kamili olan islam dini də tənqidin agahlıq və elmi səviyyədə olmasının tərəfdarıdır.

وَ لا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً

"(Ey insan!) Bilmədiyin bir şeyin ardınca getmə (bacarmadığın bir işi görmə, bilmədiyin bir sözü də demə). Çünki qulaq, göz və ürək-bunların hamısı (sahibinin etdiyi əməl, dediyi söz barəsində) sorğu-sual olunacaqdır."[1]

Nəzərdə almaq lazımdır ki, dünyada baş verən şiddətli ixtilaflar, çəkişmələr, sosioloji problemlər, bir sıra terror aktları və qətllər, müharibələr məhz dini düzgün şəkildə insanlara çatdırılmamasının nəticəsində meydana gəlmişdir.

İslam dininin ən üstün cəhətlərindən biri də, arqument və məntiqə əsaslanmasıdır. Dinimiz hər bir mövzuda söhbət açarkən, onu möhkəm dəlillər və sübutlarla bəyan etmişdir. Qurani-kərimin çoxlu ayələrində müxtəlif səthlərdə və cürbəcür mövzularda məntiqi arqumentlər, elmi sübutlardan söhbət açılır. Belə ki, müqəddəs kitabımız daim insanları ağıl və məntiqə dəvət edir, özü də dəlil-sübut və məntiq əsasında hökm edir. Qurani-kərimdə bu barədə çoxsaylı ayələr mövcuddur:

قُلْ هاتُوا بُرْهانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ

(Ya Rəsulum!) Onlara söylə: “Əgər (bu sözü) doğru deyirsinizsə, dəlilinizi gətirin!"[2]

ً قُلْ هاتُوا بُرْهانَكُمْ هذا ذِكْرُ مَنْ مَعِي

 

"(Ya Rəsulum!) De: (Etdiyiniz əməlin düzgünlüyünü sübut edən) dəlilinizi gətirin. Bu mənimlə olanların (ümmətimin möhkəm) kitabı (Quran)..."[3]

Deməli, qarşı dini araşdırdığımız zaman, onun haqda məlumatlı olmalı, sözlərimizi məntiqlə bəyan etməli, dəlillərə əsaslanmalıyıq. Necə ki, İslam peyğəmbəri (s) Allah tərəfindən söylədiyi bütün kəlamların məntiqli və dəlil-sübuta malik olduğunu buyurur:

قُلْ إِنِّي عَلى‏ بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي

"De: Mən Rəbbimdən açıq-aydın bir dəlilə istinad edirəm."[4]

Dolğun və dəqiq məntiqi arqumentlərə, dəlillərə əsaslanan hər bir kəlam, onun bihudə və puç olmadığından xəbər verir. Ali hədəfə və nəticəyə malik olmasını çatdırır. Buna görə də, məntiqli tənqid üçün ilk növbədə qarşı tərəfin etiqadını düzgün şəkildə öyrənməliyik. Buna görə də, bu məqaləmizdə sırf buddizm haqda məlumat verəcəyik. İnşallah, gələn məqaləmizdə onu müxtəlif cəhətlərdən elmi - tənqidi baxımdan, etik qaydalara tam riayət etməklə araşdıracayıq.

 

Buddizmin banisi

 

Buddizmin banisi Gautama Buddadır. Onun əsl adı Sidharta Sakyamunidir. Budda əslində onun ləqəbidir. Gautama Budda miladdan altı yüz il əvvəl Hindistanın şimal hissəsində Himalay dağlarının ətəyində zadəgan ailəsində dünyaya gəlmişdir. Cavan yaşlarında müşahidə etdiyi xəstəlik, qocalıq və ölüm səhnələri onun həyata baxışını tamamilə dəyişdirdi. Həyatın dərd-qəm ilə dolu olduğu qənaətinə gəldi. Bunun səbəbini, çarəsini axtarmağa qərar verdi. O zamanlar dini təlimlərə əsasən həqiqət axtaranlar, dünyadan üz çevirib, zahidanə həyat sürdükləri üçün, zəngin həyata malik olduğuna baxmayaraq, bu cavan şahzadə iyirmi doqquz yaşında ailəsini buraxıb ilk növbədə zahidlik həyatına qədəm qoydu. Dünyanın naz-nemətlərindən üz çevirib, insanlardan uzaqda yaşamağa başladı. Ağır şəraitdə həyat sürür, müxtəlif dözülməz çətinliklərə sinə gərirdi. O, bunların ardınca, əsrinin çoxlu adlı-sanlı din alimlərindən və zahidlərindən həqiqəti tapmaq və dərddən qurtarmaq üçün yardım istədi.  Onların tövsiyəsi ilə olduqca çətin və şiddətli əzab-əziyyətlərə qatlandı. Lakin bunların heç biri onu razı salmadı. Ağır şərtlərə malik zahidliyin ona həqiqəti tapmaqda kömək etmədiyini anlayaraq, daxili aləmini zənginləşdirmək qərarı aldı. Düşüncəsini və zehnini bütün maddi istəklərdən təmizləməyə başladı. Diqqətini yalnız əşyaların həqiqətinə yönəltdi. Bunun kimi başqa təlimlərlə həqiqəti anladığını bəyan edərək buddizm dini-fəlsəfi cərəyanının təməlini qoydu. Bu cərəyan, Şri-lanka, Birma, Çin, Yaponiya, Koreya və sair ölkələrdə geniş yayıldı.

Gautama Buddanın təlimləri şifahi şəkildə nəsildən-nəslə keçərək yayılmışdır.  Buna görə də, yerli xalqların adət-ənənələri, inancları  və mədəniyyətləri Buda təlimlərinə nüfuz etmişdir. Elə bunun nəticəsindədir ki, Buddaya nisbət verilən saysız-hesabsız müxtəlif yazılar mövcuddur. Çoxsaylı qruplara və məzhəblərə ayrılmışdır. Belə məzhəblər o qədər çoxdur ki, bunları dəqiq şəkildə tədqiq edib, elmi araşdırma apararaq möhkəm fikir söyləməyə insan ömrü yetməz.

Gautama Buddanın ən ümdə təlimləri Tripitaka (Üç səbət) adlı məcmuədə cəmlənmişdir. Əslində burada Buddaya yaxın şagirdlər həlqəsinin ona nisbət verərək söylədikləri toplanmışdır.

Tripitaka üç hissəyə bölünür: Vinayapitaka, Suttapitaka və Abhidhammapitaka. Birinci bölümdə Budda təşkilatının rəftar və ürfanı qaydaları yerləşir. İkinci bölümdə Buddanın kəlamları mövcuddur. Üçüncü bölümdə isə Buddanın nisbətən fəlsəfi sözləri yerləşir. Tripiyaka bütün buddist qrupları tərəfindən qəbul edilir. Bu kitab ilk dəfə Pali dilində yazılmışdır.

 

Buddizm məktəbləri

 

1. Hinayana. (Bu məktəbi Teravada da adlandırılar.)

Hinayana cənub bölgəsində, Şri-lanka, Birma və bəzi ölkələrdə rövnəq tapmışdır. Onların dini mənbələri Pali dilindədir.

Hinayana təlimi Allahın varlığına inanmır. Burada allah məhfumunun yerini, səbəb-nəticə qanunu əsasında yaranmış Karma əxlaqi qanunu əvəzləyir. İnsanlar keçmiş əməllərinin, zehniyyətinin nəticəsində yenidən həyata qədəm qoyur və əzabdan xilas ola bilmir. Yaxud da, Nirvana-ya çatmaq (ruhun azadlığı, Tanrıya qovuşmaq) ilə nicat tapır. Hinayana bir baxımdan, Buddizmin özünə inam şaxəsidir. Bu təlimə tabe olanlar yalnız öz güc və qüdrətlərinə inanır, Karma əxlaqi qanununa iman bəsləyirlər. Onlar metafizik qüdrətin yardımına inanmırlar. Buddanın bu sözlərini dəlil gətirirlər: "Özün özün üçün nur ol! Hər kəs edə bilər və bacarmalıdır ki, özünü həyatın ən ali hədəfinə çatdırsın. Özünün köməyilə və özü üçün." 

1. Mahayana. Bu buddist məktəbi şimal bölgəsində, Çin, Yaponiya, Tibet və bəzi ölkələrdə yayılmışdır.  Onların dini mənbələri Sanskrit dilindədir. Lakin Çin və Tibet dillərinə çevrildikdən sonra, əsli mənbələr unudularaq, yox oldu. Bunu görən buddistlər dini mənbələrini yenidən Çin və Tibet dillərindən sanskrit dilinə çevirdilər. Bu təlimin davamçıları əvvəllər az olsa da, sonralar olduqca böyük əraziləri və cəmiyyətləri təşkil verdi. Çünki, Hinayananın əksinə olaraq, burada təkcə özünü deyil, başqalarını da əzabdan xilas etməyə əmr edilirdi. Hinayana Budda təlimlərinə əsaslanaraq, insanın özünü əzabdan xilas etməsini əsas götürmüşdü. Amma Mahayana xilas yolunun başqalarını da xilas etməkdən keçdiyinə inanırdı. Mahayananın baxışında Nirvana insanlara mənəvi və maddi qayğı göstərərək, onlara agahlıq bəxş edib xilas olmaqdır. Bir sözlə Mahayana təlimində iki əsas ünsür vardır:

1. Budhisatva. İnsanın hədəfi təkcə özünü deyil, başqalarını da əzabdan xilas etməkdir. Dünyaya bağlı olmadan, amma dünyadakı insanlara xidmət və qayğı göstərərək, onlara sevinc bəxş etməklə, problemlərini həll etməklə ağrı-acılarını əməldə azaltmağı hədəfləyir. Onların etiqadına görə, insanları hal-hazırda real həyatda üzləşdikləri çətinliklərdən qurtarmaq lazımdır. Eşq və ağılın vəhdətilə, hər bir buddist öz mənafeyini başqaları uğrunda qurban verməlidir. Bununla da, ali kamala, yəni; Budhistvaya çata bilər. İnsanların arasındakı zahiri fərqlər həqiqi deyil. Bütün varlıqlar bir ali həqiqətdən qaynaqlanıb. Onun təcəllasıdır. Varlıqlar arasında gördüyümüz fərqlər xəyaldan başqa bir şey deyildir. Bu ali həqiqət, dünyanın mütləq ruhudur. Bu ruh, hər bir canlıda mövcuddur. Bütün canlılar bahid ruhu təşkil verir. Buna görə də, Nirvanaya çatmaq üçün, kamilliyə və səadətə l tapmaq üçün fərdi mənafeyi deyil, dünya varlıqlarının mənafeyini düşünmək lazımdır. Nirvana elə bu dünyadadır, ondan xaricdə deyildir. 
2. Buddanın Tanrılıq məqamı. Mahayana təlimində Allaha inam vardır. Hinayananın əksinə olaraq, burada insan təkcə özü çətinliklərini həll etməməlidir, Allahın yardımından da faydalana bilər.

Mahayana təliminə gör, Budda "Ali qüdrət" ilə eynidir. Tarixdə mövcud olan Guatama Budda isə, "Mütləq Həqiqətin", yəni Buddanın insan şəklində təzahürüdür. Belə ki, ondan əvvəl də, hindlilər Buddanın yer üzərində insan şəklində bəzi şəxslərin simasında və cismindəki təzahürünə inanırdılar. Bu təlim Catakas (Jatakas) adlanırdı. Bu, dünyanı səliqə-sahmana salmaq üçün zəruridir. Yəni, tanrı müxətlif zamanlarda, bəzi şəxslərin şəklində yer üzərinə enərək, insanlara yol göstərir, onlara təlim verir.

1. Dünyanın vahid ruhu. Buddizmin bu təlimində də, şəxsi və fərdi ruhun varlığına inam olmasa da, varlıq aləminin vahid ruhunun mövcud olmasına xüsusi inam vardır.

Gautama Budda ilk növbədə islahatçı və əxlaq müəllimidir.  O, filosof deyildir.  Gautama Budda insanlara əzablardan necə qurtulmağın yolunu öyrətməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. Fəlsəfi bilikləri araşdırmağı deyil. Ümumiyyətlə o, öz nəzərincə, əməli faydası olmayan metafizik bilgiləri sevmirdi. Buna görə də, "Ruh bədəndən ayrıdırmı?"; "Ölümdən sonra ruh qalırmı?"; "Dünya qədimdir yoxsa onu sonradan yaradıblar?"; "Dünya əbədidirmi?"; "Ölümdən sonra həyat varmı?" və bunun kimi sualları qəti şəkildə cavablandırmırdı. Düşünürdü ki, bu sualların cavabı haqqında kifayət qədər dəlil-sübut yoxdur. Bunları cavablandırmağı, həyatı boyu fil görməyən bir korun filə toxunaraq onun barəsində öz fikrini bildirməsinə oxşatmışdır.

O, təkcə qeyri-dəqiq və yəqinə çatdırmadığı üçün deyil, insanı bir qarış belə olsun kamilliyə və əsl hədəfinə yönləndirmədiyinə, əzablardan xilas etmədiyinə görə metafizikanı faydasız hesab edirdi. Gautama Budda deyirdi ki, insan ilk növbədə əzab və dərdlərdən necə birdəfəlik nicat tapmaq haqqında fikirləşməlidir. Ruh, dünyanın necə yaranması və sair barəsində deyil. O, filosofları ayağına zəhərli ox batmış şəxsə oxşadırdı. Belə şəxs, oxun haradan gəldiyini deyil, hansı materialdan düzəldildiyini deyil, ondan necə xilas olmağın yollarını fikirləşməlidir. Bu onun fəlsəfə və metafizik elmlər haqqındakı düşüncələri idi.

 

 

 

Buddizmin "Dörd dəyərli həqiqət" etiqadı

 

Gautama Buddanın fikrincə insan ilk növbədə "Dörd dəyərli həqiqətə" agah olmalıdır:

1. Bu dünya həyatı əzabla doludur. (Duhka)

Budda düşünürdü ki, həyat başdan-başa əzabla doludur. Doğulmaq, ölmək, xəstəliklər, qəm-qüssə, arzu, ümidsizlik və sairi misal vurmaq olar. Doğrudur, bütün hindu dinlərində həyat haqqında belə bir müştərək bədbinlik mövcuddur. Lakin Budda qədər həyata bədbin olan başqa məktəbə rast gəlmək çətindir. Hind dinləri (Çarvakadan başqa) cahanda mövcud olan ləzzətləri belə xəyal və dəyərsiz sayır. Amma sanki Buddaya görə ümumiyyətlə yer üzündə ləzzət və xoşbəxtlik mövcud deyildir. Çünki ləzzəti əldə etmək çətin və əzablıdır. Ləzzət qurtardıqdan sonra yenidən əzab başlayır. Ləzzətin bitəcəyini düşünmək özü də insana əzab verir. Deməli heç bir ləzzətdən söhbət gedə bilməz. Bu ani və qısa ömürlü ləzzətlərin özü də əzab qaynağıdır.

1. Bu əzabların səbəbi vardır. (Duhka-samudaya)

Budda dünyadakı əzabların səbəbini "On iki zəncirvarı səbəblər toplusu"nda görür.

1. Həyatım əzabla doludur.
2. Əzabın səbəbi yenidən dünyaya gəlmək, doğulmaqdır.
3. Doğulmağın səbəbi insanın bunun üçün olan iradəsi və istəyidir.
4. Bu iradənin səbəbi, zehnin dünyaya və maddiyata sıx bağlılığıdır.
5. Maddiyata sıx bağlılığın səbəbi, ona olan şiddətli yanğı və meyldir.
6. Bu istək və meylin səbəbi, hissi təcrübədir.
7. Hissi təcrübənin səbəbi, maddi aləmin əşyalarına toxunmaqdır.
8. Hissi təcrübənin səbəbi altı hiss üzvümüzdür.
9. Altı hiss üzvünün səbəbi, ilk orqanizm adlandırdığı, zehin və bədənin birgə bağlılıqla çalışmağıdır.
10.  Zehin və bədənin birgə bağlılıqla çalışmasının səbəbi də, ilkin şüurdur.
11.  İlkin şüurun səbəbi, keçmiş həyatımızdakı maddi aləmə bağlı olan idrak və düşüncələrdir.
12.  Onun da səbəbi, həqiqətə olan cəhalətdir.

 

1. Bu əzablara son vermək mümkündür. (Duhka-nirodha). Çünki, əzabın səbəblərini aradan aparsaq, əzab yaranmayacaqdır. İnsan bu dünyada da, əzablara son verə bilər. Bunun üçün müxtəlif şərtlər və yollar vardır. İnsan (tezliklə izah edəcəyimiz) "dörd hikmət və diqqət mərhələsi"ni keçdikdən sonra, istək, meyl, hisslərini kontrol altına aldıqda, həqiqət haqqında daimi təfəkkür və düşünməyə başlayır. Artıq dünyaya bağlı deyil. Dünyanın bər-bəzəklərinə etinasız, maddi aləmin zehni və meyli bağlılıqlarına tam şəkildə laqeyddir. Müqəddəs və kəramətli insana (Arhat) çevrilmişdir. Dərk edilməsi üçün daha artıq fəlsəfi-ürfani şərhə, dəqiq söyləsək, əslində şəxsi təcrübəyə ehtiyacı olan bu məqamı Nirvana adlandırırlar. 

Nirvana fəaliyyətsizlik demək deyildir. Tam şəkildə daxili; mənəvi və zehni asılılıqdan, həmçinin xarici; maddi bağlılıqdan uzaq durmaq tələb edildiyi üçün, bəzi şəxslər Nirvananın tam fəaliyyətsizlik olduğunu düşünmüşlər. Lakin belə deyildir. Nirvanaya çatan Budda qırx beş il ərzində (səksən yaşınadək) fəaliyyətlərlə dolu; səfərlər, xütbələr, insanlarla isti əlaqələr və sair ömür sürmüşdür. Tam əksinə, fəaliyyətsiz olmamışdır. Nirvana asılılıqdan azad olan beyin və iradənin əməlləri kontrol etməsidir. Nirvana əzabın və yenidən doğuluşun sona çatmasıdır. Buddizmə görə, Nirvananın həqiqətini dərk etmək üçün yeganə yol, ona əməli şəkildə çatmaq, onu yaşamaqdır.

 

1. Bu əzablara son qoyan bir yol vardır. (Duhka-nirodha-marga). Bu yol səkkiz addımdan (Astangika-marga) ibarətdir. Həmin səkkiz addım Buddanın əxlaqi göstərişlərinin ana xəttidir:

1. Düzgün baxış, yaxud (qeyd etdiyimiz) "Dörd şərafətli həqiqətə" agah olmaq.
2. Düzgün iradə və məqsəd. Həqiqətə olan agahlıqla həyatı düzgün iradə və hədəflə tənzimləməkdən ibarətdir. Dünyaya bağlılığı kəsmək, şübhəli hisslər, başqalarının haqqında pis düşüncələr və hökmlərə son qoymaq, başqalarına (insan yaxud heyvan və bitkilərə) zərər vurmaqdan çəkinmək lazımdır.
3. Düzgün danışıq. Düz danışmaq, böhtan söylələmək, ədəbsiz danışmamaq, yüngül və bihudə sözlərdən uzaq qalmaq.
4. Düzgün rəftar və xətalardan uzaqlaşmaq. İbarətdir: Öldürmək, oğurluq, şəhvətpərəstlik, hiyləgərlik və əyyaşlıq.
5. Düzgün dolanışıq. Məişət ehtiyaclarını doğru yollardan təmin etmək.
6. Düzgün çalışmaq, pis və şeytani vəsvəsələri, düşüncələri uzaqlaşdırmaq, yerinə pak və dəyərli fikirləri, istəkləri qoymağa səy göstərmək.
7. Düzgün düşüncələri daim təkrarlamaq, unutqanlığa yol verməmək. Mənəmliyi unutmaq. Mənim əşyam, mənim bədənim kimi ibarətlərin həqiqi olmadığını anlamaq. Çünki, "mən"in nə olduğu məlum deyil. Bu yolla, insan maddi aləmə bağlılığını tam olaraq son verir. Bu barədə, Buddanın "Digha-nikaya-sutta" kitabında müfəssəl məlumat verilmişdir.
8.  Düzgün diqqət. Buddizmdə, aşağıda qeyd edəcəyimiz dörd mərhələyə düzgün şəkildə tam diqqətlə riayət olunarsa, şəxsin Nirvanaya çatacağına inanılır:

1. Düzgün diqqətin ilkin mərhələsi: Həqiqətdə ("Dörd şərafətli həqiqətdə") dəlil və tədqiqatla seyr etmək. Buddizmə görə, bu zaman, şəxs düzgün agahlığın xəfif ləzzətini hiss edir.
2. Düzgün diqqətin ikinci mərhələsi: Dörd şərafətli həqiqətə dəlil-sübutla iman gətirdiyi üçün, pak, saf, hər növ şübhədən uzaq halda, diqqqətlə onda seyr edir, həqiqətin ləzzətini daha artıq dərk edir.

1. Düzgün diqqətin üçüncü mərhələsi: Daxili aramlıq, rahatlıq və səbatın ləzzətinə belə laqeyd olmaq. Bu ləzzəti zehin və bədənlə dərk edir.
2. Düzgün diqqətin dördüncü mərhələsi: Zehin və bədənin də ləzzətə laqeyd olması, ona bağlı olmaması. Tam şəkildə zehnin və bədənin hər bir şeyə laqeyd qalması. Onlara bağlı olmaması. Bu artıq Nirvanaya çatmaqdır.

 

 

 

Buddizmdə səbəb-nəticə qanunu

 

Buddizm əsaslı şəkildə səbəb-nəticə qanununu üzərində inşa edilmişdir. Belə ki, bu qanunun bütün varlıq aləminə (zehni və təbii) hökm etdiyinə inanılır. Buddizmdə səbəb-nəticə qanunu Dahama adlanır. Budda Dahamaya çox əhəmiyyət vermişdir. Dahama qanununu anlamamaq, ona inanmamaq cəhalətin və yenidən doğuluşun səbəbidir. Dahama avtomatik olaraq, heç bir yol göstərən və tənzimləyici olmadan, heç varlığın iradəsinə başlı olmadan öz-özünə fəaliyyət göstərir. Dahama qanununa görə, heç bir şey səbəbsiz olaraq vücuda gəlmir və heç bir şey də öz nəticəsini yaratmadan məhv olmur. Deməli hər bir varlıq, həm səbəb həm də nəticədir. Hər bir varlıq dəyişkən və məhv olandır. Dünyadakı bütün varlıqlar yaradılır və yaradır və məhv olur. Məhvə düçardır. Çünki hər an dəyişkəndir. Varlıq aləmi yaranan və məhv olanlardan ibarətdir. Belə nəticəyə gəlinir ki, hər şey məhv olduğu üçün, heç bir varlıq əbədi deyil. Buddizmdə Ruh da əbədi və ölməz deyil. Deməli ruh maddi varlıqdır. Ruh bədən hüceyrələrinin fəaliyyətində ibarətdir.

Buddizmdə hər bir şeyin anlıq olması, ardınca məhv olaraq, yenisinin yaranması nəzəriyyəsinə görə ruh yoxdursa, necə olur ki, "mənlik" bütün yaşlarda eyni qalır? Yəni şəxs, həmin şəxs olaraq necə eyni qalır? Bu suala günəş nurunun kiçik zərrəciklərdən ibarət olmasını və davamiyyətlə ardıcıl olaraq məhv olub yaranması ilə birgə vahid nuru təşkil etməsini misal vururlar.

Əlbəttə, qeyd etmək lazımdır ki, mühafizəkarlardan fərqli olaraq, müasir buddizm bu qanuna o qədər də əhəmiyyət vermir.

 

 

Buddizmdə Karma nəzəriyyəsi

 

Buddizmdə Karma nəzəriyyəsi də, səbəb-nəticə qanununun üzərində qurulmuşdur. Belə ki, şəxsin indiki həyatı, keçmiş həyatının (düşüncələrinin və əməllərinin) nəticəsidir. Gələcək həyatı da, indiki həyatının (düşüncələrinin və əməllərinin) nəticəsidir. Deməli bu qanun, birbaşa əzabın (yenidən doğuluşun) səbəbidir.

Başqa bir cəhətə diqqət etmək lazımdır ki, buddizmdə ruhun varlığı və onun əbədi olmasına etiqad bəslənmir. Buna görə də, buddizmdə Karma və samsara başqa hind  dini-fəlsəfi məktəblərindən tam fərqlidir. Ruhun bir bədəndən başqa bədənə keçməsi demək deyildir. İnsan ruh və bədəndən deyil, bədən, zehin və şüurdan təşkil tapmışdır. Bədən öldükdən sonra əməllərlə sıx bağlı olan zehin və şüur, başqa bir bədənin tələbi ilə onda yaranır və bu yenidən doğuluşdur.[5]

Hal-hazırda dünyada 350 milyondan çox buddist var.

 

 

---

[1]- İsra36

[2] - Bəqərə111

[3] - Ənbiya24

[4] - Ənam57

[5] Hind fəlsəfi məktəbləri ilə tanışlıq, Satiş Çandra Çatri və Drindra Muhan Data, səh. 263-326; Şərq dinləri, Məhəmmədəli Rüstəmi, Əli Müvəddi Əttar, səh. 50; "Dünyanın diri dinlərinə səyahət", səh. 117-175; "Böyük dinlərlə tanışlıq", Hüseyn Tofiqi, səh. 98

 

PhD. Əfzələddin Rəhimli