Quranda təfəkkür

01 Sentyabr 2022 - 11:21

Filosoflar din və fəlsəfənin, başqa sözlə desək, Quran və fəlsəfənin bir-biri ilə ziddiyyət təşkil etmədiyinə, əksinə bir-biri ilə uzlaşdığına inanır və bu iddiaya arqumentlər gətirirlər.

Quranın çoxsaylı ayələrində insanlara düşünmək tövsiyə edilir. Xüsusən də bəzi Quran ayələrinin ahəng və sözləri dəlillərin rasionallığını vurğulayan ton və sözlərdir. Necə ki, Nəhl surəsinin 125-ci ayəsində buyurulur: "(Ya Rəsulum!) İnsanları hikmətlə (Quranla, tutarlı dəlillərlə), gözəl öyüd-nəsihət (moizə) ilə Rəbbinin yoluna (islama) dəvət et, onlarla ən gözəl surətdə (şirin dillə, mehribanlıqla, əqli səviyyələrinə müvafiq şəkildə) mücadilə et. Həqiqətən, sənin Rəbbin yolundan azanları (ən yaxşı) bilən, doğru yolda olanları da (ən yaxşı) tanıyandır!".

Quranın düşünmək və arqument gətirmək üçün tövsiyə etməsindən məqsədi bu həqiqəti yetişməkdir ki, Allah var. İnsan xoşbəxt ola bilər. Bu Allaha iman gətirmək və təvəkkül etmək insanın xoşbəxtliyinə aparan yoldur. Buna görə də Quranda təfəkkür və istidlal etmək vurğulanır. Nəzərə alın ki, Quran öz dinləyicilərinə düşünməyi tövsiyə edir və bir çox ayələrdə Quranın dili arqument və məntiqdir. Təsdiqedici arqumentlər və təkzibedici dəlillər.

Bu dəlillərə misal olaraq Quran buyurur: "Əgər (yerdə və göydə) Allahdan başqa tanrılar olsa idi, onların ikisi də (müvazinətdən çıxıb) fəsada uğrayardı" (Ənbiya, 22). Bu ayə bir dəlil ifadə edir və sadə bir bəyan ilə bir bənzətmə ifadə etmişdir. "Əgər göylərin və yerin Allahdan başqa tanrısı olsaydı, onlar fəsad və məhvə düçar olardılar".

Həmçinin Quranda cismani məad haqqında belə deyilir: "Öz yaradılışını unudub: Çürümüş sümükləri kim dirildə bilər?! -deyə, hələ Bizə bir məsəl də çəkdi" (Yasin, 78). Bu həm də fəlsəfi arqumentdir.

Tənqidi təfəkkür baxımından Quranda dinləyicilərinə tənqidi düşüncənin məntiqi üsulları ilə düşünməyi tövsiyə edən çoxlu yerlər vardır. Məsələn, Quran həqiqəti bilmək üçün hakimiyyətə itaət etməməyi, özün düşünməyini tövsiyə edir. Məsələn, buyurur: "Onlara (bütpərəstlərə): Allahın göndərdiyinə (Qurana) tabe olun! -deyildiyi zaman, onlar: Biz ancaq atalarımızın getdiyi yolla gedəcəyik! -deyirlər. Bəs ataları bir şey anlamayıb doğru yolda deyildilərsə necə? (Yenədəmi onlara tabe olacaqlar?)" (Bəqərə, 170). İşinizi anlayın və ağıllı şəkildə edin. Bilmədiyin yolla getmə. Tam olaraq necə insan olduğunu bilmədiyin adamın arxasınca getmə. Bunlar tənqidi təfəkkürdə çox vacibdir. Quranda tənqidi təfəkkürlə bağlı bir sıra belə tövsiyələr var.

iqna.ir